نقدنامه زبان و ادبیات عربی

چکیده آثاری که به بررسی روش­‌های نقد می­پردازند می­توانند راهنمای خوبی برای علاقه­‌مندان این عرصه باشند. هر چه این نوع آثار جامع­تر باشند کار مخاطبان را راحت­تر می­کنند و نقد این آثار می­تواند به جامع بودن فرایند نقد جامة عمل بپوشاند. بهره­‌گیری از روش توصیفی ـ تحلیلی در جریان بررسی کتاب المناهج النقدیة الحدیثه، اسئلة و مقاربات با این هدف بوده که نقاط قوت و ضعف کتاب تبیین شود تا در جریان مطالعۀ این کتاب و حتی تألیفات آتی، مدنظر قرار گیرد. نتایج بررسی این کتاب نشان می­دهد حجم اندک آن سبب شده تا به جامعیت کتاب خدشه وارد شود و نتواند در عرصة آموزشی چندان کاربردی باشد؛ در بررسی رویکردهای نقدی، برخی زیرشاخه­‌ها ذکر نشده و از کنار برخی رویکردهای مهم نقدی با توضیحاتی بسیار کلی و مختصر عبور شده است. نویسنده در برخی موارد مباحث مهمی را به شکلی گذرا مطرح، و بدون تفصیل، رها کرده که توضیحاتی بسیار مختصر در این خصوص ارائه شده است. با وجود حجم کم، مؤلف در برخی موارد مطالب غیرضرور را در کتاب گنجانده و یا سیر تاریخی را ذکر کرده که درعمل کمکی به فهم خواننده از روش نقدی جدید نمی­کند. طبقه­بندی روشنی از مطالب ارائه­شده وجود ندارد و نوعی به­هم ریختگی در چیدمان مباحث به چشم می­خورد. بنابراین، ارائۀ ساختاری روش­مند در شیوه­های نقد، فهم مطلب را راحت­تر می­کرد؛ روشی که براساس آن، باید رویکرد­های نقدی کاربردی توضیح داده می­شد؛ سیر تحول نظریه، نظریه­پردازان شاخص و مبانی نظری روش­های نقدی تشریح می­شد و معایب و محاسن هر رویکرد بدون غرض­ورزی و منصفانه بیان می­شد، به‌نحوی که برای خواننده قابل درک باشد.

چکیده در سال­های اخیر با شتاب گرفتن حرکت ترجمه انواع متون از عربی به فارسی، ضرورت نقد ترجمۀ معیارمند، بیش‌ازپیش خودنمایی می­کند، بر همین اساس، پژوهش حاضر درنظر دارد ترجمۀ فارسی کتاب نقوش فارسیة علی لوحة عربیة، با عنوان نگاره­های فارسی بر سنگ­نوشته ادب عربیرااز منظر نظریۀ «انتخاب­های ترجمه­ای فرزانه فرحزاد» مورد نقد و بررسی قرار دهد. برای این منظور، انتخاب‌های ترجم‌ه­ای کتاب مذکور که بنابر نظریۀ فرحزاد در سه سطح متن، پیرامتن و نشانه­ای تقسیم‌‌بندی می­شود، بررسی و مشخص شد که تغییرات ترجمه­ای ایجادشده در سطح متن، غالباً با هدفی خاص بوده و قابل توجیه است؛ البته گاهی نیز این تغییرات از روی اشتباه مترجمان ایجاد شده است. همچنین در سطح پیرامتن نوع نگارش مقدمۀ مترجمان باعث شده تا مخاطب کتاب هیچ پیش­‌انگاشتی از مطالب متن و روش ترجمه نداشته باشد. طرح جلد و نوع خط که در سطح نشانه­ای موردبررسی قرار می­گیرد از نقاط قوت ترجمه است.

چکیده امروزه، ترجمه یکی از مباحث ارزشمند در حوزه‌های مختلف علمی است و در این بین آثاری که به آموزش ترجمه مبادرت می‌ورزند، اهمیت فراوانی دارند. خوشبختانه، در کشورمان چندین اثر پربار در حوزۀ ترجمه از عربی به فارسی و بالعکس تدوین شده، و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته است. کتاب درس‌نامۀ ترجمه و تعریب نوشتۀ یسرا شادمان و رضا امانی نیز کتاب جدیدی در این حوزه است که در سال 1396 منتشر شده است. این کتاب با وجود داشتن معایب بی‌شمار، موارد قوّت متعددی نیز دارد که می‌تواند آن را به شرط اصلاح معایبش به یکی از آثار قابل تدریس در محافل دانشگاهی تبدیل کند. با نقد و بررسی این کتاب این نتیجه حاصل شد که این اثر در کنار نقاط قوّت متعددی که به چندین مورد از آن‌ها اشاره کردیم، اشکالات متعدد ساختاری و محتوایی دارد. مهم‌ترین موارد قوّت کتاب در تمرین‌های زیاد، فصل‌بندی مناسب، ذکر چکیده بعد از اتمام هر فصل، استفاد از منابع و مراجع کافی نهفته است. اما اشکالات نگارشی، غلط‌های تایپی، نارسایی در ساختار عبارت‌ها، ضعف در ترجمۀ متون، نارسایی در تعریب برخی عبارت‌ها، و ... از معایب اساسی کتاب است که شایسته است مؤلفان در چاپ‌های بعدی به اصلاح آن بپردازند.

چکیده خوانش کتاب­ها با دیدگاه انتقادی، یکی از بهترین­ شیوه‌­های سوق دادن نویسندگان به­‌سمت کاربردی­‌سازی آثار و بهبود سطح علمی و آموزشی تألیفات آن­هاست. بررسی و سنجش ساختاری و محتوایی اثر با معیارهای علمی و ارائۀ راه­­کارهایی برای رفع نواقص و افزایش اثربخشی مطالب کتاب، به نویسنده در ارائۀ هر چه بهتر محتوای علمی و آموزشی یاری
می‌رساند. در این میان، نقد کتاب­های درسی اهمیت ویژه­ای دارد. از جملۀ این کتاب­ها، می­توان به آموزش صرف عربی اثر عبدالهادی فقهی­زاده اشاره کرد. روش نویسنده در این کتاب روش استنباطی است؛ بدین­صورت که ابتدا شاهد مثال­ها را ذکر می­کند و سپس قواعد را توضیح می­دهد. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی نقاط قوت و ضعف این اثر را از دو جنبۀ شکل و محتوا بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که کتاب در برخی درس­ها به آن دسته از قواعدی که ضروری به­نظر نمی­رسد و گاهی در حاشیه قرار دارند، پرداخته است. همچنین، به مسئلۀ معنا و ظرافت­های

چکیده در این مقاله ابتدا به اختصار کتاب موسیقی الشعر تألیف ابراهیم أنیس معرفی و بررسی شده است. پس از آن ترجمۀ کتاب به فارسی با عنوان موسیقی شعر که به قلم نرگس انصاری و طیبه سیفی به فارسی ترجمه شده، نقد و بررسی شده است. در نقد ترجمه ضمن اشاره به دشواری ترجمۀ کتاب به‌دلیل دشواری موضوع و تنوع شواهد شعری و ذکر برخی از محاسن آن، مانند درنظر گرفتن نحو زبان مبدأ و جابه‌جایی مناسب عبارات، برخی از اشکالات وارد بر ترجمه نیز مطرح شد که از جملۀ آن‌ها ناکامی در ترجمۀ برخی از اصطلاحات تخصصی، ناهماهنگی در آوردن معادل برای یک اصطلاح واحد، ترجمۀ نادرست برخی عبارات، اشتباه در ترجمۀ برخی عبارات عادی، خطا در مشکول کردن عبارات، و اشکالات تایپی و نگارشی متن ترجمه است که امید است در چاپ دوم کتاب، این اشکالات برطرف شود.

چکیده مقالات علمی ـ پژوهشی ضوابط و معیارهای مشخصی در فرم و محتوا دارند که رعایت کردن آن­ها ضمن تأثیر در ارائۀ بهتر مطلب، زمینه را برای دریافت بهتر و آسان‌تر خواننده فراهم می‌سازد. ارائۀ تحلیل‌های محتوایی و بررسی‌های استدلالی یا استنادی زمانی ممکن خواهد بود که پژوهشگر استانداردهای لازم در پیکره‌بندی و نگارش مقالات را رعایت کند و بتواند محتوای تحلیلی خود را در بهترین قالب پژوهشی ارائه دهد. بی­تردید ارزیابی پژوهش‌های انجام­شده در هر حوزه‌ای می‌تواند در شناخت موازین مقالات علمی ـ پژوهشی ‌بسیار مؤثر واقع شود. لذا، این جستار در صدد است با روشی توصیفی ـ تحلیلی و با هدف نقدپژوهی و تبیین نقاط قوت و ضعف احتمالی، ساختار شکلی و محتوایی 6 مقالۀ علمی ـ پژوهشی با محوریت اشعار و آراء نقدی ادونیس را که در مجلۀ ادب عربی به چاپ رسیده‌اند، ارزیابی کند. یافته‌ها و نتایج نشان می‌دهد مقاله‌ها در مواردی چون انتخاب عنوان، رعایت اصول نگارش چکیده، سؤالات تحقیق و ارائۀ مبنای نظری دقیق، ضعف‌های قابل­ملاحظه‌ای داشته­اند و ضروری می‌نماید که مسئولان نشریات به­خصوص داوران در رویکردها و عملکرد خویش بازنگری داشته باشند. گفتنی است ارجاع به منابع معتبر، انتخاب موضوعات به‌روز و در برخی موارد اتخاذ چارچوب تحلیلی مناسب ازجمله نقاط مثبت این مقالات به­شمار می‌رود.

چکیده تحلیل انتقادی کتاب­‌های مختلف در صورت انطباق با اصول علمی، فعالیتی مطلوب و ارزشمند محسوب می­‌شود. در پرتو اندیشۀ انتقادی و با تکیه بر اصول و مبانی علمی، رشد و بالندگی در عرصه­های مختلف حاصل خواهد شد. بر این ­اساس، تحلیل انتقادی کتاب نقش و نقش‌گرایی در بلاغت عربی اثر علیرضا محمدرضایی و مهران غلامعلی­زاده، از طریق قرائت تنگاتنگ و تطبیق با نظریۀ یاکوبسن و با هدف ارائۀ نقدی صحیح و سودمند در پرتو منابع نقدی و زبانی، به­منزلۀ مسئلۀ اصلی این پژوهش انتخاب شده است. علی­رغم تألیف کتاب از پایان­نامه، این ­اثر از امتیازات پایان­نامه بودن و استادان و داوران آن بهرۀ چندانی نبرده است. یافته­های پژوهش نشان می­دهد مطالب کتاب، تجلیاتی از نظریۀ ارتباط زبانی یاکوبسن در قرآن و اندکی شعر و نثر است که خود یاکوبسن غایب بزرگِ شکل و محتوای کتاب است. با وجود اینکه مؤلفان درپی ارائۀ شکلی نو در پژوهش­های زبانی و بلاغی عربی بوده­اندt در عمل و در تطبیق نمونه­‌ها با نظریه، تبیین و تعریف کارکردهای مختلف با استفاده از منابع معتبر، به شکل ابتدایی و سطحی عمل کرده و به توفیق چندانی دست نیافته­‌اند.

چکیده کتاب هجرة النصوص، دراسات فی الترجمة الأدبیة و التبادل الثقافی نوشتۀ عبده عبود، ازجمله آثار مهم و درعین ­حال اندکی است که به مسئلۀ ترجمه در ادبیات تطبیقی پرداخته و در آن اهمیت ترجمه در روابط بینافرهنگی و منافع این روابط، آموزش زبان عربی در آلمان و بالعکس و... تبیین شده است. در مقالۀ حاضر با روش توصیفی ـ تحلیلی تلاش شده تا گذشته از بررسی مضامین این کتاب و قابلیت پیشنهاد آن به‌منزلۀ منبع درسی در رشتۀ زبان و ادبیات عربی، با توجه به بیان دیدگاه­های اجتماعی و نظرات نویسنده در زمینۀ سیاستگذاری فرهنگی، و نیز با توجه به قابلیت­ها و ابزارهای تحلیل گفتمان انتقادی، این اثر در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین که در رویکرد تحلیل انتقادی فرکلاف بدان­ها توجه می­شود، بررسی شود. بازتاب نگرانی­های مؤلف از عملکرد ضعیف عرب در زمینۀ روابط بینافرهنگی، واگذار کردن میدان به اسرائیل در این زمینه، سوء استفادۀ اسرائیل از این شرایط و سعی در ترسیم تصویری منفی از عرب در اذهان عمومی در جهان و همچنین اهمیت ترجمه در روابط بینافرهنگی، منافع فراوان برای عرب در این روابط و... از مسائلی هستند که به‌سبب اهمیت در دید عبده عبود، در کتاب بسامد بالایی دارد.

چکیده ادبیات تطبیقی از شاخه‌های نقد ادبی است. همۀ آثاری را که تاکنون در این عرصه منتشر شده است می­‌توان به­طور کلی به چهار دسته تقسیم کرد: دستۀ نخست، آثاری که مربوط به نظریه‌پردازی در این عرصه است؛ دستۀ دوم، آثاری است که نگارنده عملاً به تطبیق بین مباحثی در ادبیات زبانی با زبان دیگر می­پردازد؛ و دستۀ سوم، آثاری است که پژوهشگر اثر خویش را آمیخته­ای از دو نوع پیش تنظیم می­کند، یعنی کتاب او شامل بخش نظریه­‌پردازی و بخش تطبیق است؛ دستۀ چهارم آثاری است که نگارنده براساس پژوهش­های خویش، با طرح ادبایی و آثاری از آنان، گزارش مبسوطی ارائه می­دهد و درمورد محتوای هرکدام نقد و نظر دارد. کتاب عصام بهی، از نوع چهارم است. در این نوشتار نگارندۀ این سطور، برای نقد و بررسی این کتاب، پس از بررسی ساختاری و محتوایی و توجه به اصطلاحات تخصصی موجود، بررسی تناسب اثر با اهداف نگارنده و تناسب محتوا با عنوان و فهرست و تناسب کتاب با تدریس در دانشگاه و روزآمدی اطلاعات و ارجاع به منابع معتبر و سنجش کتاب از حیث نوآوری و امانت­داری نگارندۀ آن و یافتن ویژگی‌های برتر و کاستی‌ها، مطالبی ارائه داده است.
از نتیجۀ این پژوهش برمی‌آید که پس از عملی ساختن پیشنهادها و اصلاحات لازم، با توجه به ساختار و نگرش دقیق به پیشگامان عرصۀ ادبیات تطبیقی و تمییز بین موازنه و مقارنه، این اثر به­منزلۀ یک منبع کمک­درسی در دوره‌های تحصیلات تکمیلی در درس نقد ادبی مفید است.

چکیده رویکرد ساختارگرایی در مطالعات ادبی ازجمله رویکردهایی است که در طول یک قرن اخیر به‌شدت مورد توجه صاحبنظران و ناقدان قرار گرفته و سعی شده است بسیاری از آثار ادبی بر این اساس تحلیل و بررسی شود.  کتاب الرؤی المقنعة؛ نحو منهج بنیوی فی دراسة الشعر الجاهلی یکی از آثار ارزندۀ ناقد برجستۀ معاصر عرب، کمال ابودیب است. او تلاش کرده در این کتاب، با الهام از رویکردهای مطرح نقد ادبی در غرب و با محوریت ساختارگرایی، با شیوه­ای جدید به تحلیل و بررسی شعر جاهلی بپردازد و با انتقاد از دیدگاه­های سنتی و کلیشه­ای دربارۀ شعر جاهلی، طرحی نو دراندازد. در این مقاله تلاش کرده­ایم با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی و انتقادی به نقد و بررسی این اثر بپردازیم. نتایج این پژوهش نشان می­دهد که رویکرد حاکم بر این کتاب چندان هم ساختارگرایانه نیست و بیشتر پساساختارگرایانه است. علی رغم تحلیل­های ارزنده و نکته­سنجی­های موشکافانه دربارۀ رمزها و پیام­های نهفته در شعر جاهلی، استفاده از رویکردهای مختلف در تحلیل، حجم زیاد صفحات کتاب، توضیحات مفصل نویسنده، استفاده از جدول­ها و نمودارهای پیچیده و به­کارگیری علائم اختصاری که برخی ابداعی خود اوست، کتاب را تا حد زیادی کسل­کننده و فهم مطالب آن را دشوار ساخته است. البته این نقص­ها از ارزش علمی و پژوهشی کتاب نمی­کاهد و باید آن را جزو تلاش­های ارزنده در راستای تحلیل شعر کهن عربی بر مبنای رویکردهای نوین نقد ادبی دانست.  

چکیده یکی از چالش‌برانگیزترین درس‌های رشتة زبان و ادبیات عربی، درس نقد ادبی است. این درس که سابقه­ای دیرین در دانشگاه­های ایران دارد، منابع و کتاب­های متعددی برای آموزش آن تعریف شده است. یکی از منابع مهم عربی در این زمینه، کتاب فی النقد الأدبی (1972م) اثرِ نویسندة معاصر لبنانی، عبدالعزیز عتیق است. این کتاب از قدیم­ترین کتاب‌های عربی در حوزة نقد ادبی است که به‌منزلۀ منبع دانشگاهی، در ایران و بسیاری از کشورهای عربی مورد استفاده قرار می­گیرد. این کتاب در 380 صفحه و ده فصل تدوین شده است. مؤلف کتاب در شش فصل آغازین، به بررسی کلمة «ادبیات» به‌منزلۀ یکی از کلیدواژه­های موضوع کتابش پرداخته و نشئت، شکل­گیری و مفهوم این واژه را مورد واکاوی قرار می­دهد و در ادامه، رابطة ادبیات با علم روان­شناسی را تبیین می‌کند و آنگاه به بیان عناصر و انواع ادبیات می­پردازد. توضیح دربارة مکاتبِ ادبی در غرب، تعریف نقد و بیانِ کارکرد و هدف آن، شیوه­های مختلف در نقد ادبی و بحثی در رابطه با سرقت‌های شعری، دیگر فصل­های کتاب را تشکیل می­دهد. ساختار این کتاب، اصولی و روشمند است و مطالب تئوری و نظری را به شکلی منظم ارائه داده است، اما در تطبیق عملی مطالب بر متون ادبی، توفیق چندانی حاصل نکرده است. عدم ارجاع در اغلب موارد در نقل‌قول­ها، سرقت علمی، عدم تناسب در تقدیم و تأخیر مباحث، نپرداختن به آرا و نظرات ناقدان برجستة معاصر، ذکر مسائل غیرمرتبط به موضوع و .... ازجمله معایب شکلی و محتوایی کتاب است.

چکیده کتاب الأدب و النصوص لغیر الناطقین بالعربیة نوشتۀ حسن خمیس الملیجی، کتابی درسی است که با هدف آموزش متون نظم و نثر عربی در سطح پیشرفته برای فراگیران غیرعرب‌زبان، طراحی و تدوین شده است. مقالۀ حاضر با روش توصیفی - تحلیلی و با توجه به معیارهای ویژۀ نقد کتب درسی، به ارزیابی و نقد کتاب مذکور پرداخته تا از این رهگذر، ضمن بیان ویژگی­های شکلی و محتوایی، کاستی­ها و امتیازات آن را برای جامعۀ هدف تبیین کند. نتایج این مطالعه نشان می­دهد صرف‌نظر از اشکالات شکلی، باتوجه به امتیازاتی مانند جامعیت محتوایی، انسجام ساختاری، روش ارائۀ درس‌ها، زبان ساده و روان، و عدم مغایرت با مبانی اخلاقی و دینی می­تواند به‌منزلۀ یکی از منابع فرعی درس آموزش متون در دورۀ کارشناسی زبان و ادبیات عربی مورد استفاده قرار گیرد.